Bladverlies door droogte: erg of niet?

Het is bijna zover. Op de grafiek van het gemiddelde neerslagtekort in Nederland passeren we bijna recordjaar 1976. Het neerslagtekort, dat het verschil is tussen verdamping en gevallen neerslag, is dan nog nooit groter geweest in de maand juli.

Afhankelijk van wat augustus doet kan 2018 het nieuwe recordjaar vormen, maar het is nog veel te vroeg om daar iets over te zeggen.

Iets anders dat we zien is dat het een beetje herfstig begint te worden in Nederland. Geen échte herfst, want die begint (weerkundig gezien) pas op 1 september, maar toch vallen er al veel bladeren van de bomen.

Hoe kan dat? Dat heeft alles te maken met de droogte.

Is het erg voor de bomen? Gaan ze dan dood of is het juist een beschermingsmechanisme?

In dit artikel kijken we naar hoe een boom zichzelf van water voorziet, hoe verdamping op de boom werkt en wat dat te maken heeft met het huidige neerslagtekort.

[toc]

[ad]

De waterkringloop van een boom

We weten allemaal wel op hoog niveau hoe een boom eruit ziet. Dankzij wortels kan de boom water en voedingsstoffen opnemen uit de bodem. Deze worden vervolgens gebruikt om de boom te voeden en netjes bevochtigd te houden. Net als een mens heeft een boom ook voedingsstoffen nodig!

Dankzij verdamping op de grond (evaporatie) en van bomen (transpiratie) ontstaat er een vochtige en dampige lucht boven grote regenwouden (evapotranspiratie). Het gevolg is dat er veel stapelwolken ontstaan als de zon de lucht laat stijgen. We zien hier dergelijke stapelwolken boven de Amazone. Satellietfoto van NASA, publiek domein/public domain.

Het merendeel van het water dat via de wortels in de boom terecht is gekomen wordt echter niet gebruikt voor leven en groei. Integendeel: slechts 1 à 2 % van de totale hoeveelheid water wordt daarvoor gebruikt.

De rest wordt door de boom doorgevoerd naar de bladeren. In de bladeren wordt het water naar buiten ‘geduwd’. Onder invloed van zonlicht verdampt het water vervolgens. Dit wordt transpiratie genoemd. Er zijn meerdere redenen waarom het grootste deel van het water wordt gebruikt voor transpiratie:

• Verkoeling is een belangrijke factor. Komt er bij condensatie warmte vrij, bij verdamping wordt er warmte gebruikt. Doordat het water massaal naar de bladeren wordt gevoerd (bij een grote boom soms wel drieduizend liter per dag!) kan de boom zich goed koel houden.
• Het ondersteunen van fotosynthese, een ander belangrijk proces in de boom, is een andere factor die verklaart waarom er zoveel water naar de bladeren wordt gevoerd. Fotosynthese zet namelijk CO2 uit de atmosfeer om in allerlei suikers, die de boom vervolgens kan gebruiken om te groeien. Dat betekent dat de CO2 wel uit de atmosfeer moet worden opgenomen. Dat gebeurt ook in de bladeren, via dezelfde mechanismen als waardoor het water naar buiten komt. Doordat de boom zoveel ’transpireert’, kan ze tegelijkertijd goed ‘ademen’.
• Uit de wortels worden mineralen en andere voedingsstoffen opgenomen uit de bodem. Die komen dan in de ‘kern’ van de boom terecht. Het is natuurlijk van belang dat deze verspreid worden door de hele boom. Dat gebeurt onder meer dankzij het watertransport naar de bladeren: de opgeloste voedingsstoffen worden meegenomen en komen zo in de hele boom terecht.

[ad]

Bladverlies dankzij droogte

Maar hoeveel transpiratie vindt er dan precies plaats?

Dat is namelijk nooit altijd ‘even veel’.

Er zijn verschillende factoren van invloed op hoeveel transpiratie er plaatsvindt:

• Allereerst is de luchtvochtigheidsgraad in de atmosfeer van groot belang. Je kunt je natuurlijk voorstellen dat bij een droge atmosfeer de natuur de neiging heeft om het water uit het blad te ’trekken’. Die neiging is bij een vochtige atmosfeer een stuk kleiner.
• Ook is de temperatuur van belang. Bij een hogere temperatuur vindt er sneller verdamping plaats.
• Zonlicht verhoogt de temperatuur en is daarom ook een aanjager van verdamping en dus transpiratie.
• Ook de bodemtemperatuur en de hoeveelheid vocht in de bodem zijn van belang. In tegenstelling tot de voorgaande factoren bepalen deze namelijk hoeveel vocht de boom nodig heeft om te overleven. Het kan dus zijn dat de boom net iets meer vocht in zijn kern houdt, als deze factoren ongunstig zij.n

De laatste tijd hebben we zoals iedereen weet te maken met een periode van droogte. De luchtvochtigheidsgraad van de atmosfeer is laag. De temperatuur is aan de hoge kant en de zon schijnt volop. Er vindt dan ook enorm veel verdamping plaats.

Om over de bodemtemperatuur en de hoeveelheid vocht in de bodem nog maar niet te spreken.

De boom moet dus hard werken om de hoeveelheid vocht in de boom op peil te houden.

Ze kan dat doen door veel vocht uit de diepe bodem op te halen met haar wortels, maar op een bepaald moment werkt dat niet voldoende meer.

De boom moet iets doen om te overleven.

Het gevolg is dat ze langzaam maar zeker haar bladeren laat vallen.

Die bieden namelijk de grootste ‘verliesfactor’ wat water betreft: dankzij de transpiratie verdwijnt er veel water uit de boom via bladeren. Water dat de boom nodig heeft om in leven te blijven.

Het is dus een volstrekt normaal fenomeen dat er bladverlies plaatsvindt tijdens deze periodes van droogte. De boom gaat dan ook niet dood. Integendeel: ze probeert ervoor te zorgen dat er het volgende jaar wederom een boom staat!

Voor jonge bomen kan dit wel een lastig proces zijn, waardoor we deze tijd relatief veel jonge bomen zien sterven.

Dankzij klimaatverandering vinden dergelijke droge periodes steeds vaker plaats. Dat betekent dat bomen die minder goed tegen droogte kunnen langzaam maar zeker zullen verdwijnen (er zijn immers altijd wel een paar bomen die het net niet redden), terwijl bomen die beter tegen de droogte kunnen meer aanwezig zullen zijn. Het boomlandschap verandert dus langzaam maar zeker.