Gigantic jets: de reuzen onder de bliksems

Wanneer we denken aan bliksem, zien we meestal flitsen die vanuit een onweerswolk naar de grond schieten. Maar er bestaat een veel zeldzamer en spectaculairder fenomeen dat zich juist de andere kant op beweegt: de gigantic jet. Deze indrukwekkende elektrische ontladingen schieten niet naar beneden, maar omhoog, diep de atmosfeer in — en ze onthullen dat onze blik op onweersbuien tot voor kort te beperkt was.

Foto: Earth Science and Remote Sensing Unit, NASA Johnson Space Center

Wat is een gigantic jet?

Een gigantic jet is een extreem krachtige elektrische ontlading die zich vanuit de top van een onweerswolk (een cumulonimbus) naar de ionosfeer begeeft — een laag in de atmosfeer die zich op ongeveer 60 tot 90 kilometer hoogte bevindt. Dit maakt de gigantic jet niet alleen veel langer dan gewone bliksem (die gemiddeld 5 tot 10 kilometer beslaat), maar ook een van de hoogste atmosferische elektrische fenomenen die we kennen.

Visueel lijken ze op opwaarts schietende bliksems met grillige, vertakkende structuren. De kleuren variëren van blauw tot paars, afhankelijk van de gassen waarmee de ontlading in aanraking komt. Met het blote oog zijn ze in donkere omstandigheden zichtbaar, maar pas echt indrukwekkend worden ze via hogesnelheidscamera’s of specifieke optische instrumenten.

Ontstaan: tussen bliksem en ruimte

Hoewel het precieze ontstaan van gigantic jets nog onderwerp van studie is, is duidelijk dat ze optreden in specifieke omstandigheden boven sterke onweerssystemen, vaak in tropische of subtropische gebieden. Ze lijken te ontstaan wanneer de klassieke bliksemontlading — vaak die binnen een wolk — wordt “geblokkeerd” of omgeleid.

Een theorie suggereert dat als er een onbalans ontstaat tussen positieve en negatieve ladingen in de wolk, en als de geleidbaarheid naar de grond beperkt is, de opgebouwde spanning een uitweg zoekt naar boven. De ionosfeer, die elektrisch geleidend is, vormt dan een aantrekkelijk ‘doel’ voor de lading.

Zeldzaam, maar niet onbelangrijk

Tot voor kort dachten wetenschappers dat gigantic jets uiterst zeldzaam waren. Dat beeld kantelde met de toename van hogesnelheidscamera’s, lichtgevoelige satellieten en burgerwetenschappers die beelden leveren vanuit afgelegen locaties. Hoewel het exacte aantal moeilijk te schatten is, gaan onderzoekers er inmiddels van uit dat er jaarlijks duizenden kunnen optreden, met name boven oceanen.

Toch zijn ze zeldzaam genoeg om als “exotisch” te worden beschouwd. Dat maakt het lastig om ze systematisch te bestuderen — en precies dat is wat hun mysterie versterkt.

Verre neven: de familie van TLE’s

Gigantic jets maken deel uit van een bredere familie van atmosferische lichtverschijnselen die bekendstaan als Transient Luminous Events (TLE’s). Hiertoe behoren ook:

• Sprites: kortdurende roodachtige flitsen op ongeveer 50–90 km hoogte.
• Blue jets: blauwe lichtstralen vanuit de wolkentop tot circa 40–50 km hoogte.
• Elves: ringvormige lichtverschijnselen op circa 90–100 km hoogte, boven bestaande onweersbuien.

Het onderscheid van de gigantic jet zit hem in de hoogte én de kracht: ze kunnen soms in één keer het hele traject van wolk naar ionosfeer overbruggen, wat uitzonderlijk is.

De bliksem achterna

Gigantic jets herinneren ons eraan dat we het weer nog lang niet volledig begrijpen. Wat ooit werd gezien als een simpel vraagstuk van warme en koude lucht, blijkt een complex samenspel van elektriciteit, atmosferische dynamiek en misschien zelfs kosmische invloeden. Deze “reuzenbliksems” zijn niet alleen een natuurkundig wonder, maar ook een uitnodiging om omhoog te blijven kijken.